Share

Προς όσους δεν κάηκαν ακόμη…

*Του δρ. Δημήτρη Σαρρή

Τι μπορεί να φταίει για τη μεγαλύτερη πυρκαγιά που γνωρίσαμε στην Κύπρο

Θερινές πυρκαγιές υπήρχαν και θα υπάρχουν στη Μεσόγειο. Το περιβάλλον της μεσογειακής υπαίθρου έχει διαμορφωθεί μέσα από αυτές, εδώ και περίπου 10.000 χρόνια, από την εποχή δηλαδή υποχώρησης των τελευταίων παγετώνων. Η μετέπειτα πιο συχνή εμφάνισή τους ήρθε ως αποτέλεσμα της πιο εντατικής δραστηριοποίησης του ανθρώπου κυρίως στη γεωργία, την κτηνοτροφία και την οικιστική ανάπτυξη.

Όμως, η γειτονική Σαχάρα δεν έχει πυρκαγιές. Γιατί; Απλούστατα διότι δεν έχει τίποτα σημαντικό προς καύση. Άρα δεν είναι μόνο οι ανθρωπογενείς εστίες φωτιάς, αλλά και η διαθεσιμότητα καύσιμης ύλης που τις τροφοδοτεί. Η έκταση της πρόσφατης πυρκαγιάς στην Ορεινή Λεμεσό-Λάρνακα κτυπάει μεγάλο «κώδωνα κινδύνου» και δείχνει πως και στην Κύπρο κάτι έχει αλλάξει…

Μια πυρκαγιά ως γνωστόν χρειάζεται τρία συστατικά:

(1) καύσιμη ύλη,

(2) πηγή θερμότητας για ενεργοποίηση και

(3) οξυγόνο για να την τροφοδοτεί. Όταν και τα 3 συστατικά βρεθούν σε ιδανικές συνθήκες έχουμε όχι απλά μια δασική πυρκαγιά αλλά μια Μέγα-πυρκαγιά (Megafire).

Η Μέγα-πυρκαγιά καταφέρνει σε λίγο χρονικό διάστημα να αναπτύξει πολύ μεγάλη ένταση καύσης και ταχύτητα εξάπλωσης ξεπερνώντας εύκολα τις συνήθεις αντιστάσεις των δυνάμεων πυρόσβεσης.

Το μέτωπο της Μέγα-πυρκαγιάς καθώς κινούταν στην Ορεινή Λάρνακα προς Αγ. Βαβατσινιάς

Εκτός της Κύπρου, το φαινόμενο αυτό έχει ήδη εμφανιστεί στη βόρεια Μεσόγειο, όπως στην Ελλάδα (2007) και στην Πορτογαλία (2017) αλλά και σε άλλες περιοχές του πλανήτη όπως στην Καλιφόρνια (2018 και 2020) και στην Αυστραλία (2019-20).Και όλες με τραγικά πολλούς νεκρούς…!!!

Το κοινό στοιχείο αυτού του τύπου πυρκαγιών είναι η άφθονη καύσιμη ύλη, που συναντούν (α) η ξηρασία που προηγείται των πυρκαγιών και (β) οι υψηλές θερμοκρασίες κατά την άμεση περίοδο εκδήλωσής τους. Για την Κύπρο, ιδιαίτερα σημαντικοί κλιματικά παράγοντες είναι ο ξηρός χειμώνας και οι καύσωνες του καλοκαιριού.

Η ξηρασία του χειμώνα οδηγεί στο στέγνωμα των βαθύτερων στρωμάτων του εδάφους. Η βαθύτερη εδαφική υγρασία με τη σειρά της είναι που «ποτίζει» τα βαθύρριζα μεσογειακά είδη δένδρων το καλοκαίρι. Συνεπώς, μετά από ξηρούς χειμώνες μειώνεται το υδατικό περιεχόμενο των δένδρων. Μειώνεται έτσι μαζί και η ικανότητα των δέντρων να αντιστέκονται μέσω της εξάτμισης αυτού του νερού στην πυρκαγιά. Δηλαδή, όσο λιγότερη υγρασία διαθέτουν τα ζωντανά δένδρα στο εσωτερικό τους τόσο πιο εύκολα καίγονται. Οι καύσωνες του καλοκαιριού αποστεγνώνουν και την όποια υγρασία έχει μείνει στην επιφανειακή βλάστηση, ιδιαίτερα στα λεγόμενα θερόφυτα (αυτά που ονομάζουμε κοινώς ξερά χόρτα). Το αποτέλεσμα είναι ένα εξαιρετικά εύφλεκτο περιβάλλον.

Μένει να βρεθεί μια εστία έναρξης και από εκεί και πέρα είμαστε στο έλεος της έντασης και της διεύθυνσης του ανέμου, της ποσότητας καύσιμης ύλης που έχει συσσωρευτεί και της συνδεσιμότητας της καύσιμης ύλης.

Τι είχαμε στην Ορεινή Λεμεσό-Λάρνακα;

1. Έναν ξηρό χειμώνα. 

2. Παρατεταμένο καύσωνα πριν την εκδήλωση της πυρκαγιάς και ιδιαίτερα ισχυρό άνεμο κατά την εκδήλωσή της.

3. Μεγάλη ποσότητα καύσιμης ύλης τόσο από ξερά χόρτα και δασική βλάστηση, όσο και σκύβαλα, πλαστικά κ.ά., υπέρ-εύφλεκτα υλικά διάσπαρτα στις άκρες δρόμων, μέσα σε ρέματα και γύρω από οικίες.

4. Μεγάλη συνδεσιμότητα καύσιμης ύλης μεταξύ χωριών και δάσους.

5. Ανθρώπινη εγκληματική ανοησία για την έναρξη της φωτιάς.

6. Ανεπάρκεια μέσων για αντιμετώπιση, ιδιαίτερα τις πρώτες κρίσιμες στιγμές καθώς και ανεπάρκεια εκ του αποτελέσματος, στα σχέδια εκκένωσης του πληθυσμού (Δεν θα σταθώ στα σημείο αυτό. Υπάρχουν άλλωστε πιο ειδικοί στο θέμα της πυρόσβεσης και της πολιτική προστασίας).

Τι πρέπει να γίνει για την αποφυγή της επόμενη καταστροφής…

Από τα παραπάνω δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε σε ποιους παράγοντες μπορούμε μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα να επιδράσουμε ώστε οι πυρκαγιές να μην εξελίσσονται σε Μέγα-πυρκαγιές.

Ορισμένα κρίσιμα σημεία που χρήζουν προσοχής: 

1. Η κλιματική αλλαγή δεν επιτρέπει να αναμένουμε λιγότερη ξηρασία και χαμηλότερες θερμοκρασίες στην Κύπρο. Η ποσότητα της υγρασίας των δασών το καλοκαίρι αναμένεται ακόμη λιγότερη σε βαθμό που τα δάση θα εμφανίζουν από μόνα τους απονεκρώσεις, αυξάνοντας ακόμη περισσότερο την νεκρή καύσιμη ύλη η οποία και πρέπει να απομακρύνεται. Το θετικό είναι ότι μπορούμε παρακολουθώντας το κλίμα και το υδατικό περιεχόμενο των φυτών να γνωρίζουμε ποια καλοκαίρια είναι πιο επικίνδυνα από άλλα. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΕΠΩΣ ΟΛΕΣ ΟΙ ΧΡΟΝΙΕΣ ΤΟ ΙΔΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ για εκδήλωση Μέγα-πυρκαγιών, τουλάχιστον όχι ακόμη….

2. Οι ιδιαίτερες καιρικές συνθήκες (καύσωνες, άνεμοι) ευτυχώς μπορούν να προβλεφθούν και να επιτρέψουν συνθήκες αυξημένης επιφυλακής. Επιφυλακή όμως σημαίνει και μέριμνα για επάρκεια μόνιμου προσωπικού (που να μπορεί να εκτελεί και καθήκοντα διαχείρισης των δασών το χειμώνα), εκπαιδευμένων εθελοντών, τεχνολογικών μέσων παρακολούθησης.

3. Η ποσότητα και η ποιότητα της καύσιμης ύλης μπορεί να διαχειριστεί. Εδώ είναι ίσως το ποιο κρίσιμο σημείο στην αντιμετώπιση των Μέγα-πυρκαγιών.

Κτήματα και σπίτια που δεν κάηκαν προφυλαγμένα από το καθάρισμα της ξερής βλάστησης στη Μελίνη και την Επταγώνια.

Α. Η μάζα των θεροφύτων γύρω από τα σπίτια, στο πλάι των δρόμων, ακόμη και γύρω και μέσα στα δάση (Εικ. 3) διαχειριζόταν για χιλιάδες χρόνια από τις αίγες και τα πρόβατα. Δυστυχώς ή ευτυχώς (αν θέλουμε και περισσότερο γάλα για χαλούμι) δεν υπάρχει άλλος αποτελεσματικός τρόπος μείωσης αυτής της καύσιμης ύλης. Π.χ. παλαιότερα η πυρόπληκτη σήμερα Ορά μετάφερε τα κοπάδια της το χειμώνα στην Παρσάτα και πάλι πίσω το καλοκαίρι πρακτική διαδεδομένη σε όλη την Μεσόγειο. Στη διαδρομή μειωνόταν η καύσιμη ύλη λόγω της βόσκησης. Συνεπώς, τις χρονιές που αυτή η βιομάζα των ξερών χόρτων είναι αυξημένη, μπορεί με οργανωμένο και ελεγχόμενο τρόπο να επιτρέπεται (αν όχι να επιδοτείται) η χρήση των αιγοπροβάτων για την μείωση της καύσιμης ύλης.

Ξερά χόρτα και θαμνώδης βλάστηση που τροφοδότησαν την πυρκαγιά εύκολα θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν μέσω της βόσκησης.

Ευαίσθητες καλλιέργειες μπορούν να περιφράσσονται. Στη νότια Γαλλία για παράδειγμα εφαρμόζεται αυτή η μέθοδος 2 φορές το χρόνο. Χρησιμοποιείται ακόμη και στο Παρίσι, ενώ η Google την εφαρμόζει γύρω από τις εγκαταστάσεις της ! (https://www.euronews.com/green/2020/11/23/from-sheep-in-paris-to-goats-at-google-the-best-eco-lawn-mowers).

Η χρήση των αιγοπροβάτων για μείωση της καύσιμης ύλης διαδίδεται στην Καλιφόρνια (https://www.smithsonianmag.com/science-nature/using-goats-to-prevent-wildfires-51327045).

Από την άλλη στις Κανάριες νήσους της Ισπανίας οι κτηνοτρόφοι πληρώνονται με 20-130 ευρώ το εκτάριο (ha) ώστε τα ζώα τους να καθαρίζουν την εύφλεκτη βλάστηση (https://www.ctif.org/news/sheep-and-goats-prevent-forest-fires-gran-canaria-spain). Η Κρήτη έχει πολύ χαμηλές τιμές σε καμένες εκτάσεις λόγω ακριβώς της εκτεταμένης βόσκησης. Δεν αποτελεί όμως το καλύτερο παράδειγμα προς μίμηση καθώς τα αιγοπρόβατα της Κρήτης είναι εκτός ελέγχου… και έχουν οδηγήσει σε υπερβόσκηση και ερημοποίηση. Συνεπώς, τα αιγοπρόβατα είναι ένα εργαλείο που χρειάζεται τους ανάλογους μηχανισμούς διαχείρισης και ελέγχου για να είναι αποτελεσματικό.

Β. Η τραχεία πεύκη είναι ένα εξαιρετικά πυρόφιλο είδος. Είναι ένα είδος φτιαγμένο να προετοιμάζει την εμφάνιση πυρκαγιάς διότι αναπαράγεται καλύτερα μετά από αυτήν σε σχέση με άλλα λιγότερο προσαρμοσμένα είδη. Μάλιστα εμφανίζει τα τελευταία χρόνια την τάση να μεταναστεύει, λόγω κλιματικής αλλαγής, και σε μεγαλύτερα υψόμετρα, μεταφέροντας και εκεί περισσότερη εύφλεκτη καύσιμη ύλη. Οι κώνοι της (μάπουροι) είναι εξαιρετικά εύφλεκτοι.

Οικίες κοντά σε πεύκα βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο όπως αυτή που κάηκε στην Ορά. Οι κώνοι των πεύκων είναι ίσως η πιο εύφλεκτη βιομάζα στη μεσογειακή φύση. Χρειάζονται άμεση απομάκρυνση ιδιαίτερα όταν γειτνιάζουν με ξύλινες στέγες σπιτιών.

Γιατί να μην χρησιμοποιούνται στη φουκού, στα τζάκια, τις ξυλόσομπες για προσάναμα…αντί να μένουν στοίβες γύρω από τα σπίτια και στους δρόμους πέριξ και μέσα στα πευκοδάση περιμένοντας να γίνουν παρανάλωμα…; Μπορούν να οργανώνονται ελεγχόμενες εξορμήσεις συλλογής τους στα δάση για αυτό το σκοπό. Όσο μειώνουμε την καύσιμη ύλη τόσο μειώνουμε τον κίνδυνο.

Γ. Δυστυχώς δεν είναι μόνο φυσική η καύσιμη ύλη που καίγεται. Από πλαστικά δοχεία μέχρι όλων των λογιών εύφλεκτα πετροχημικά απόβλητα, αγροτικά και οικιακά, βρίσκονται γύρω από τα χωριά και μέσα στα δάση.

Πλαστικά απόβλητα διάσπαρτα πλάι των δρόμων και εύφλεκτα αγροτικά απόβλητα ανάμεσα σε ξερά χόρτα στη Μελίνη και την Επταγώνια. Άλλα κάηκαν, άλλα περιμένουν την επόμενη ευκαιρία να κάψουν τα χωριά.

Καθαρίζουμε παραλίες αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε τα χωριά και τα δάση. Τα σκύβαλα δίνουν μεγάλη ενέργεια στην πυρκαγιά και μεγάλη τοξικότητα στο περιβάλλον με την καύση τους. Το πρόβλημα της διαχείρισης των αποβλήτων στην πιο τραγική εκδοχή του… Ακόμη όμως και τα λάστιχα ποτίσματος μεταδίδουν τη φωτιά. Και πέντε εκατοστά να μπουν μέσα στο έδαφος θα κάνει διαφορά.

Τα λάστιχα ποτίσματος γίνονται φορείς μετάδοσης της φωτιάς μέσα στο κτήμα. Θα πρέπει να παραμένουν θαμμένα και όχι εκτεθειμένα.

4. Τα κλαδέματα και η φυσική βλάστηση που κόβουμε ΔΕΝ είναι για κάψιμο στο χωράφι! (ακόμα χειρότερα μάλιστα μαζί με τα πλαστικά αγροτικά απόβλητα…). Αποτελούν άριστο υλικό εδαφοκάλυψης και βελτίωσης της ποιότητας του εδάφους. Αρκεί να γίνει σωστός θρυμματισμός. Πόσες μηχανές θρυμματισμού υπάρχουν άραγε στις κοινότητες της Κύπρου και γιατί να μην υποστηρίζεται η απόκτησή τους; Από την άλλη, τα πράσινα απόβλητα αποτελούν άριστο υλικό για κομποστοποίηση στο ίδιο το χωράφι. Θα μπορούσαν να υπάρχουν ακόμη και κοινοτικοί χώροι κομποστοποίησης. Ιδιαίτερα για τους νεότερους αγρότες είναι σημαντικό θέμα εκπαίδευσης.   

 

Για την επόμενη μέρα στις περιοχές που έχουν πληγεί από την πυρκαγιά και όχι μόνο

Χωρίς δάσος και βλάστηση οι ρίζες των φυτών δεν μπορούν να συγκρατήσουν το έδαφος, το νερό της βροχής αποκτά μεγάλη ορμή και το παρασύρει οδηγώντας τη γη σε ερημοποίηση. Η ερημοποίηση θα ενισχυθεί αν γίνει βόσκηση στα καμένα τα αμέσως επόμενα χρόνια, διότι θα εμποδίσει τη φυσική αναγέννηση. Όμως, εκτός από την επιτήρηση της μη-βόσκησης στα καμένα και τα αντιπλημμυρικά έργα που χρειάζονται άμεσα για να εμποδίζουν την ταχύτητα κίνησης του νερού, χρειάζεται να σκεφτούμε και τι είδος δάσους θέλουμε για να έχουμε λιγότερο πυρόφιλες συνθήκες στο μέλλον.

Αν σκεφτεί κανείς για αναδασώσεις (εκεί όπου χρειάζονται) θα ήταν νίκη κατά μελλοντικών πυρκαγιών να αποφύγουμε (και σε ορισμένες περιπτώσεις να απαγορεύσουμε) την τραχεία πεύκη, ακακίες και ευκαλύπτους, ιδιαίτερα εντός και γύρω από οικιστικούς ιστούς. Τέτοια φυτά έχουν ιδιότητες λόγω ρητίνης, ελαίων και άλλων μηχανισμών να προωθούν την πυρκαγιά ιδιαίτερα σε συνθήκες έντονης ξηρασίας.  

Υπάρχουν άλλα κυπριακά ιθαγενή σκληρόφυλλα πλατύφυλλα είδη (χαρουπιά, αγριελιά, τρεμιθιά, σχινιά, βελανιδιά Q.infectoria, ανδρουκλιά, μοσφιλία κ.ά.) που μπορούν πολύ καλύτερα και με λίγη φροντίδα να συμβάλλουν στο πρασίνισμα των καμένων ζωνών (Εικ. 7). Η τάση μάλιστα στην Ευρώπη είναι να προωθείται το μοντέλο της μετατροπής των δασών κωνοφόρων σε μεικτά δάση με περισσότερα είδη δένδρων ως μέτρο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.

Τέλος, οι τρόποι φύτευσης παίζουν ρόλο για να επιτύχουμε χαμηλότερη θνησιμότητα δενδρυλλίων και σπατάλη νερού. Τέτοιοι είναι η εδαφοκάλυψη στις λεκάνες τους αλλά και η προετοιμασία των φυτών για σχηματισμό πιο βαθιών ριζών ήδη από το φυτώριο. Πρόσφατα έγινε επίδειξη στην Κύπρο της μεθόδου προετοιμασίας φυτών σε σωλήνες (αντί του κλασικού σάκου) και με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα για τη βελτίωση αντοχής των δενδρυλλίων στην ξηρασία. (https://www.youtube.com/watch?v=bTg-d6ivBEE)

Το φετινό καλοκαίρι δεν έχει ακόμη τελειώσει… Χρειάζεται περισσότερη επαγρύπνηση. Όσο τα δάση θα συνεχίζουν να στεγνώνουν από υγρασία η κατάσταση θα γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη. Η Μέγα-πυρκαγιά για τα δεδομένα της Κύπρου που πρωτοζήσαμε πριν από μερικές μέρες, οφείλει να μας κάνει σοφότερους και πολύ καλύτερα προετοιμασμένους. Όχι μόνο μέχρι τις πρώτες βροχές του χειμώνα που πολλά θα ξεχαστούν, αλλά και για τα πολλά και δύσκολα καλοκαίρια που έρχονται…

*Ο Δρ. Σαρρής είναι Δενδρο-οικολόγος και ειδικός στη διαχείριση χερσαίων αγρο-οικοσυστημάτων και στην αντιμετώπισης της ερημοποίησης.
Εργάζεται ως Συντονιστής της Σχολής Περιβαλλοντικών Σπουδών του KES College, ως Διευθυντής του KES RESEARCH CENTRE καθώς και ως συνεργαζόμενος καθηγητής-ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.