Της Δρ. Ανδρούλλας Ν. Μηλιώτου
Φέτος, κατά τη διάρκεια των Εργαστηριακών Ασκήσεων του μαθήματος Φαρμακολογία ΙΙ, οι φοιτητές του Προγράμματος Σπουδών που οδηγεί σε Πτυχίο Διοίκησης Ιατρικών Επισκεπτών προχώρησαν στην πραγματοποίηση ενός πολύ ενδιαφέροντος πειράματος: έφτιαξαν αντιβιογράμματα και έμαθαν για την ανθεκτικότητα των βακτηρίων στα αντιβιοτικά.
Γνωρίζουμε όμως ότι η αλόγιστη χρήση των αντιβιοτικών μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη ανθεκτικών μικροβιακών στελεχών και ίσως οδηγήσει στην εποχή που άνθρωποι θα πεθαίνουν από μια κοινή ή ήπια λοίμωξη, γιατί πολύ απλά δεν θα υπάρχει κανένα δραστικό αντιβιοτικό;
Σύμφωνα με έρευνες η υπερβολική χρήση αντιμικροβιακών φαρμάκων σε ανθρώπους, ζώα και φυτά τροφοδοτεί ανθεκτικά παθογόνα που θα μπορούσαν να σκοτώσουν 10 εκατομμύρια ανθρώπους ετησίως μέχρι το 2050 και να προκαλέσουν μια οικονομική επιβράδυνση που θα μπορούσε να συναγωνιστεί την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Κατά τη διάρκεια των επόμενων 30 ετών, σύμφωνα με τους εμπειρογνώμονες των Ηνωμένων Εθνών, 2,4 εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και την Αυστραλία θα μπορούσαν να πεθάνουν από λοιμώξεις ανθεκτικές στα αντιμικροβιακά, καθιστώντας τις νοσοκομειακές διαδικασίες ρουτίνας, όπως η χειρουργική επέμβαση αντικατάστασης γόνατος και ο τοκετός, πολύ πιο επικίνδυνες από ό,τι είναι σήμερα.
“Πρόκειται για ένα σιωπηλό τσουνάμι”, δήλωσε ο Δρ. Haileyesus Getahun, Διευθυντής της Διακρατικής Ομάδας Συντονισμού του ΟΗΕ για την Αντιμικροβιακή Αντοχή, η οποία εργάστηκε δύο χρόνια για την έκθεση. “Δεν βλέπουμε την πολιτική δυναμική που έχουμε δει σε άλλες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία, αλλά αν δεν δράσουμε τώρα, η μικροβιακή αντοχή θα έχει καταστροφικές επιπτώσεις μέσα σε μια γενιά”.
Τι είναι τα αντιβιοτικά;
Ας το πάρουμε όμως από την αρχή. Τα αντιβιοτικά αποτελούν δευτερογενείς μεταβολίτες, οι οποίοι παράγονται από διάφορους μικροοργανισμούς και μύκητες, με σκοπό την αναστολή της αναπαραγωγής ή την εξόντωση άλλων, παθογόνων/λοιμωδών μικροοργανισμών (βακτηρίδια, παράσιτα κ.ά.). Με βάση το μηχανισμό δράσης τους τα αντιμικροβιακά φάρμακα διακρίνονται σε πέντε κατηγορίες:
Α. Αναστολή της σύνθεσης του βακτηριακού κυτταρικού τοιχώματος (πενικιλίνες, κεφαλοσπορίνες, βανκομυκίνη, κυκλοσερίνη, βακιτρακίνη)
Β. Επίδραση στην κυτταρική μεμβράνη (πολυμιξίνες, αμφοτερικίνη, νυστατίνη)
Γ. Αναστολή της πρωτεϊνικής σύνθεσης (χλωραμφαινικόλη, τετρακυκλίνες, αμινογλυκοζίτες, μακρολιδικά αντιβιοτικά)
Δ. Παρεμβολή στο μεταβολισμό των νουκλεϊνικών οξέων
(ριφαμπικίνη, κινολόνες, ναλιδιξικό οξύ)
Ε. Αναστολή των μεταβολικών διεργασιών της κυτταρικής αναπαραγωγής, π.χ. σύνθεση του DNA, υποκαθιστώντας φυσικούς μεταβολίτες (σουλφοναμίδες, σουλφαμεθοξαζόλη, τριμεθοπρίμη)
Τα αντιβιοτικά πρέπει να αξιοποιούνται σε απόλυτα αναγκαίες περιπτώσεις και να χορηγούνται αποκλειστικά μετά από οδηγίες ιατρού, τόσο για τον περιορισμό των ανεπιθύμητων ενεργειών, όσo και για την εξάλειψη της πιθανότητας ανάπτυξης ανθεκτικών μικροβίων.
Η ανθεκτικότητα των μικροοργανισμών στα φάρμακα
Η «αντίσταση» (resistance) ή «ανθεκτικότητα» ενός μικροοργανισμού, όπως τα βακτήρια και οι μύκητες, σε ένα ή περισσότερα (πολλαπλή και διασταυρωμένη) φάρμακα αποτελεί την ανάπτυξη της ικανότητας των συγκεκριμένων μικροοργανισμών να χάνουν την ευαισθησία τους στα φάρμακα που έχουν σχεδιαστεί για να τα σκοτώνουν. Αυτό σημαίνει ότι τα μικρόβια δεν θανατώνονται και συνεχίζουν να αναπτύσσονται. Οι ανθεκτικές λοιμώξεις μπορεί να είναι δύσκολο, και μερικές φορές αδύνατο, να αντιμετωπιστούν.
Η αντίσταση των μικροοργανισμών σε αντιμικροβιακά φάρμακα μπορεί να είναι η φυσική, δηλαδή οφείλεται κυρίως στην ιδιάζουσα δομή και διαμόρφωση του κυτταρικού τοιχώματος των μικροβίων. Ωστόσο, η αντίσταση μπορεί να είναι και επίκτητη, δηλαδή να οφείλεται σε μεταλλάξεις ή εξωχρωμοσωμικά γενετικά στοιχεία (π.χ. πλασμίδια αντοχής). Η επίκτητη αντίσταση και η πρόκληση μεταλλάξεων στους μικροοργανισμούς μπορεί να προκληθεί από την αλόγιστη χρήση αντιμικροβιακών ευρέως φάσματος, στα οποία μπορεί να εκτίθενται τα μικρόβια, τη λανθασμένη διάγνωση, οι περιττές συνταγογραφήσεις, η ακατάλληλη και μη εξειδικευμένη χρήση από ασθενείς, ο εμποτισμός των παιδικών παιχνιδιών με αντιβιοτικά χαμηλής συγκέντρωσης, καθώς και η εκτεταμένη χρήση αντιβιοτικών στις εκτροφές ζώων, που αποσκοπούν στην αύξηση του βάρους τους.
Η μικροβιακή αντοχή είναι μια επείγουσα παγκόσμια απειλή για τη δημόσια υγεία, η οποία σκοτώνει τουλάχιστον 1,27 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και συνδέεται με σχεδόν 5 εκατομμύρια θανάτους το 2019. Στις ΗΠΑ, περισσότερες από 2,8 εκατομμύρια λοιμώξεις ανθεκτικές στα αντιμικροβιακά συμβαίνουν κάθε χρόνο. Περισσότεροι από 35.000 άνθρωποι πεθαίνουν ως αποτέλεσμα, σύμφωνα με την έκθεση του CDC για τις απειλές της αντιβιοτικής ανθεκτικότητας του 2019.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), για την πρόληψη και τον έλεγχο της εξάπλωσης της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά, ο καθένας από εμάς μπορεί να συμβάλει στο:
• Να χρησιμοποιούμε αντιβιοτικά μόνο όταν τους έχει συνταγογραφηθεί από πιστοποιημένο επαγγελματία υγείας.
• Να μη ζητάμε ΠΟΤΕ αντιβιοτικά αν ο γιατρός λέει ότι δεν τα χρειαζόμαστε.
• Να ακολουθούμε πάντα τις συμβουλές του γιατρού μας όταν χρησιμοποιούμε αντιβιοτικά. Λήψη όλης της θεραπείας και δεν τη διακόπτουμε εάν βελτιωθεί η κατάσταση της υγείας μας.
• Να μην μοιραζόμαστε ΠΟΤΕ ή να χρησιμοποιούμε τα αντιβιοτικά που έχουν απομείνει.
• Να προλαμβάνουμε τις λοιμώξεις πλένοντας τακτικά τα χέρια μας, προετοιμάζοντας τα τρόφιμα με υγιεινό τρόπο, αποφεύγοντας τη στενή επαφή με άρρωστα άτομα, κάνοντας ασφαλέστερο σεξ και διατηρώντας τους εμβολιασμούς ενημερωμένους.
• Προετοιμάζουμετα τρόφιμα με υγιεινό τρόπο, ακολουθώντας τα πέντε κλειδιά του ΠΟΥ για ασφαλέστερα τρόφιμα (διατηρείτε τα τρόφιμα καθαρά, διαχωρίζετε τα ωμά από τα μαγειρεμένα, μαγειρεύετε καλά, διατηρείτε τα τρόφιμα σε ασφαλείς θερμοκρασίες, χρησιμοποιείτε ασφαλές νερό και πρώτες ύλες) και επιλέγουμε τρόφιμα που έχουν παραχθεί χωρίς τη χρήση αντιβιοτικών για την προώθηση της ανάπτυξης ή την πρόληψη ασθενειών σε υγιή ζώα.
Σε κρατικό/διεθνές επίπεδο, θα πρέπει οι υπεύθυνοι:
• Να διασφαλίσουν την ύπαρξη ενός ισχυρού εθνικού και διεθνούς σχεδίου δράσης για την αντιμετώπιση της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά.
• Να ενισχύσουν τις πολιτικές, τα προγράμματα και την εφαρμογή των μέτρων πρόληψης και ελέγχου των λοιμώξεων.
• Να ρυθμίζουν και να προωθούν την κατάλληλη χρήση και διάθεση ποιοτικών φαρμάκων.
• Να διατίθενται πληροφορίες σχετικά με τις επιπτώσεις της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά.
• Να επενδύσουν στην έρευνα και την ανάπτυξη νέων αντιβιοτικών, εμβολίων, διαγνωστικών και άλλων εργαλείων.
• Να επιτρέπεται η χορήγηση αντιβιοτικών σε ζώα μόνο υπό κτηνιατρική επίβλεψη και όχι σε υγιή ζώα.
• Να εμβολιάζουν τα ζώα για να μειωθεί την ανάγκη για αντιβιοτικά και να χρησιμοποιούνται εναλλακτικές λύσεις για τα αντιβιοτικά όταν είναι διαθέσιμες.
• Να βελτιώσουν τη βιοασφάλεια στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις και πρόληψη των λοιμώξεων μέσω της βελτίωσης της υγιεινής και της καλής διαβίωσης των ζώων.
Οι Επαγγελματίες Υγείας μπορούν:
• Να προλαμβάνουν τις λοιμώξεις διασφαλίζοντας ότι τα χέρια, τα εργαλεία και το περιβάλλον είναι καθαρά (και για την αποφυγή ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων).
• Να συνταγογραφούν και να χορηγούν αντιβιοτικά μόνο όταν είναι απαραίτητα, σύμφωνα με τις ισχύουσες κατευθυντήριες γραμμές και με τη διενέργεια αντιβιογράμματος.
Αντιβιόγραμμα: Αποτελεί τη μέθοδο ελέγχου ευαισθησίας ενός μικροοργανισμού παρουσία διαφόρων αντιβιοτικών, με σκοπό την επιλογή του σωστότερου αντιμικροβιακού και την καταλληλότερη χημειοθεραπευτική αγωγή.
• Να αναφέρουν τις λοιμώξεις που είναι ανθεκτικές στα αντιβιοτικά στις ομάδες επιτήρησης.
• Να δίνουν σαφείς και ορθές οδηγίες στους ασθενείς για το πώς να παίρνουν σωστά τα αντιβιοτικά, την αντοχή στα αντιβιοτικά και τους κινδύνους της κατάχρησης.
• Να συζητούν με τους ασθενείς για την πρόληψη των λοιμώξεων (π.χ. εμβολιασμός, πλύσιμο των χεριών, ασφαλέστερο σεξ και κάλυψη της μύτης και του στόματος όταν φτερνίζονται).
Συμπεραίνοντας: Αντιβιοτικά – Χειρισμός με προσοχή!
Η μικροβιακή αντοχή έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει τους ανθρώπους σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής, καθώς και τις βιομηχανίες υγειονομικής περίθαλψης, κτηνιατρικής και γεωργίας. Αυτό την καθιστά ένα από τα πιο επείγοντα προβλήματα δημόσιας υγείας παγκοσμίως. Τα βακτήρια και οι μύκητες δεν χρειάζεται να είναι ανθεκτικά σε κάθε αντιβιοτικό ή αντιμυκητιακό για να είναι επικίνδυνα. Η ανθεκτικότητα ακόμη και σε ένα μόνο αντιβιοτικό μπορεί όμως να οδηγεί αθροιστικά σε πολύ πιο σοβαρά προβλήματα. Εάν τα αντιβιοτικά και τα αντιμυκητιασικά χάσουν την αποτελεσματικότητά τους, τότε χάνουμε την ικανότητα να αντιμετωπίζουμε τις λοιμώξεις και να ελέγχουμε αυτές τις απειλές για τη δημόσια υγεία.
Βιβλιογραφία
Μοριακή και Κλινική Φαρμακολογία, Α.Σ. Τσιφτσόγλου, 2018, Επίτομο, University Studio Press, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ.
World Health Organization: Antibiotic resistance
Disk diffusion method: Acar J.F. (1980): Antibiotics in Laboratory Medicine (Lorian V., Editor), Williams and Vilkins, Baltimore, pp 24-54.
Centers for Disease Control and prevention: Antimicrobial Resistance
The New York Times, U.N. Issues Urgent Warning on the Growing Peril of Drug-Resistant Infections
The New York Times, Drug-Resistant Infections in Hospitals Soared During the Pandemic, C.D.C. Says
Σημειώσεις Εργαστηριακών Ασκήσεων Φαρμακολογίας Ι, Τμήμα Φαρμακευτικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Παπαδοπούλου-Βιζιριανάκης, 2018
